12. Bibliografia

12.1 Informazione bibliografica

La Musurgia Universalis venne pubblicata a Roma nel 1650 con il titolo: Musurgia Universalis, sive Ars Magna consoni et dissoni in X libros digesta. Qua Vniversa Sonorum doctrina, et Phylosophia, Musicaeque tam theoricae, quam practicae scientia, summa varietate traditur; admirandae Consoni, et Dissoni in mundo, adeoque Universa Natura vires effectusque, vti noua, ita peregrina variorum speciminum exhibitione ad singulares usus, tum in omnipoene facultate, tum potissimum in Philologia, Mathematica, Physica, Mechanica, Medecina, Politica, Metaphysica, Theologia aperiuntur et demonstrantur.

L’opera è divisa in dieci libri raggruppati in due tomi in quarto: il primo, di XXV+690 pagine contiene i libri dal primo al settimo e reca l’indicazione “Romae, Ex Typographia Haeredum Francisci Corbelleti, Anno Iubilaei, 1650”; il secondo, con i libri dall’ottavo al decimo, consta di 462 pagine ed è segnato sul frontespizio come “Tomus II. Qui continet In Lib. VIII Musicam Mirificam. in Lib. IX Magiam Consoni et Dissoni. in Lib. X Harmoniam Mundi” e reca l’indicazione “Romae, Typis Ludovici Grignani, anno Iubilaei 1650”.

Alcuni anni dopo comparvero due traduzioni parziali in tedesco: la prima di Andreas Hirsch, pubblicata nel 1662 a Schwäbisch-Hall (un volume in 8° di 375 pagine) con il titolo Kircherus Jesuita Germanus Germaniae redonatus: Sive Artis Magnae de Consono et Dissono Ars Minor; Das ist Philosophischer Extract und Auszug aus deß Weltberühmten Teutschen Jesuitens Athanasii Kircheri von Fulda Musurgia Universali; l’altra di Agathus Carion (pseudonimo di Christoph Fischer) comparve a Nördlingen nel 1684 (un volume di 162 pagine) con il titolo Athanasii Kircheri e Soc. Jesu Neue Hall-und ThonKunst, oder Mechanische Gehaim-Verbindung der Kunst und Natur, durch Stimme und Hall-Wissenschaft gestifflet.

Kircher ottenne i diritti esclusivi sulla ristampa per dieci anni, diritti che furono sanciti da due provvedimenti stampati in appendice al primo tomo della Musurgia Universalis. Il primo, valido in tutti territori dell’impero, reca la firma di Ferdinando I in data 4 dicembre 1649; l’altro è del genero dell’imperatore, Filippo IV di Spagna, che con un decreto firmato 10 luglio 1649 stabili i diritti esclusivi di Kircher per un periodo di nove anni in tutto il territorio dell’Olanda spagnola.

Deve quindi essere ritenuta fondata l’opinione secondo cui l’edizione romana del 1650 fu l’unica, mentre eventuali accenni ad altre edizioni sono privi di riscontro oggettivo. Ulf Scharlau nel suo Athanasius Kircher als Musikschriftsteller. Ein Beitrag zur Musikanschauung des Barock, Marburg, Görich & Weiersäuser, 1969, a pagina 43 ci riferisce che ad esempio Forkel in Litteratur, 21792, 410, accennò ad una terza edizione della Musurgia datata 1654, indicata dal dizionario Sulzer (Allgemeinen Theorie der schönen Künste, Leipzig, 1786/87, Band II, 378), ma l’esattezza di tale riscontro fu messa in dubbio già da Fetis nella Biographie universelle des musiciens et bibliographie générale de la musique, Brussel, 1853-44. Probabilmente l’errore è dovuto alla pubblicazione a Roma, sempre nel 1654, della terza edizione del Magnes sive de Arte Magnetica, uscito per la prima volta a Roma nel 1641 (altra edizione nel 1643 a Colonia) opera che per di più contiene numerosi capitoli di carattere musicale. Un’altra presunta edizione, citata peraltro raramente, sembrerebbe essere apparsa nel 1690: Fetis (ibidem) scrive di un esemplare conservato nella biblioteca di Berlino datato 1690, ma dichiara di non averlo esaminato personalmente e di non sapere se si tratti di un’edizione diversa o dell’edizione romana con il frontespizio cambiato.

Altri dubbi rimangono in merito ad una presunta edizione citata sbrigativamente e senza validi riferimenti da Carlos Sommervogel nella sua Bibliotèque de la Compagnie de Jésus, Bruxelles, Oscar Schepens, Paris, Alphonse Picard, 1890-1898, vol. IV, coll. 1046-1077, un’opera che contiene la bibliografia più dettagliata e precisa delle opere di Kircher. Sommervogel in questo caso specifico tuttavia ha mescolato informazioni corrette ad altre verosimilmente non suffragate da alcun riscontro. Alla col. 1051 n. 26 riferisce che il “Liber II Philologicus” ed il “Liber VII Diacriticus” vennero inseriti (col. CCCLIII-CCCCXVI e col. CCCCXVII-CCCCLVI) nel 32° tomo (pubblicato nel 1767) del Thesaurus antiquitatum sacrarum complectens selectissima clarissimorum virorum opuscula, in quibus veterum Hebraeorum Mores, Leges, Instituta, Ritus Sacri, et Civiles Illustrantur di Biagio Ugolini, un corpus antologico in 34 volumi pubblicato a Venezia fra il 1744 e il 1769. Fin qui l’indicazione è corretta: l’opera di Ugolini viene però posta da Sommervogel in relazione con un’altra edizione del secondo e del settimo libro indicata succintamente “Musurgia Universalis…, Amstelodami 1662”. Si tratta quasi sicuramente di un errore, come sostiene anche Scharlau: questo libro con ogni probabilità non esiste, e nel testo di Ugolini non abbiamo trovato alcuna traccia che induca a pensare il contrario.

Bisogna infine ricordare che nel 1970 è stata pubblicata ad Hildesheim a cura della casa editrice Georg Olms Verlag una ristampa della Musurgia Universalis che raccoglie i due tomi in un unico volume mantenendo la numerazione originale, con una prefazione e un indice analitico a cura di Ulf Scharlau (pp. i-xxxii).

12.2 Toponomastica dei luoghi di edizione

Tanto nelle opere di Athanasius Kircher quanto nelle fonti nominate in bibliografia il luogo di edizione viene indicato secondo la toponomastica latina, con termini che spesso sono molto diversi dal toponimo moderno della località: è sembrato opportuno inserire questa breve nota, basata sul testo di Johann Georg Theodor GRAESSE, Orbis Latinus, Dresden, 1861 (4° e. Graesse, Benedict, Plechl, Orbis Latinus. Lexicon lateinischer geographischer Namen des Mittelaltes und der Neuzeit, Großausgabe bearbeitet und herausgegeben von Helmut Plechl, Braunschweig, Klinkhardt & Biermann, 1972, 3 voll. di 684, 652 e 700 p.), per favorire la lettura delle due sezioni successive.

  • Agriae = Eger (Ungheria)
  • Amstelodami = Amsterdam
  • Antwerpia = Anversa
  • Augusta Vindelicorum = Augsburg
  • Bambergae = Bamberg
  • Campidona = Kempten
  • Cassovia = Kosice (Ungheria)
  • Claudiopoli = Cluj (Romania)
  • Colonia Agrippina = Köln
  • Graecius = Graz
  • Herbipoli = Würzburg
  • Lungduni Batavorum = Leiden
  • Tyrnavia = Trnava (Cecoslovacchia)

12.3 Cronologia delle opere di Athanasius Kircher

1631 Ars Magnesia, Hoc est Diqvisitio Bipartita empeirica seu experimentalis, Physico-Mathematica de Natura, Viribus et prodigiosis effectibvs Magnetis, quam Cum theorematice, tum problematice propositam, nouoque methodo ac apodictica seu demonstrativa traditam, variisque usibus ac diuturna experientiam comprobatam, fauente Deo, tuebitur, Herbipoli, Typis Eliae Michaelis Zinck, 1631, 4°, pp.63.

1635 Primitiae gnomonicae Catoptricae hoc est Horologiographiae novae specularis, in qua breviter nova, certa, exacta, et facilis demonstrantur horologiorum per reflexi luminis radium construendorum methodus, item qua ratione praedicto reflexi luminis radio, in qualibet quantumvis irregulari muri superficie, in interioribus domorum, aliisque locis obscuris, et umbrosis, cum horologia omnis generis, tum omnium circulorum, qui in primo mobili considerari possunt, projecturae, et curvae sectorum conorum lineae, processus solis, et lunae in planis indices, aliaque plurima scitu digna repraesentari possint, varie docetur, Avenione, ex Typographia J. Piot, 1635, 4°, pp. 228.

1636 Prodromus Coptus sive Aegyptiacus. Ad Eminentiss. Principem S.R.E. Cardinalem Franciscum Barberinum. in quo Cum linguae Coptae, sive Aegyptiacae, quondam Pharaonicae origo, aetas, vicissitudo, inclinatio; tum hieroglyphicae literaturae instauratio, uti per varia variarum eruditionum, interpretationumque difficillimarum specimina, ita nova quoque et insolita methodo exhibentur, Romae, Typis S. Cong. de propag: Fide, 1636, 4°, pp.338.

1637 Specula Melitensis encyclica Hoc est syntagma novvm instrvmentorum Physico Mathematicorum; in quo Quicquid vel ad Astronomicas, aut Physicas ijs adnexas disciplinas, pertinet, nouo ordine, methodo, et summa facilitate iuxta, atq; brevitate per rotas, ciclosq; artificiose dispositos, digestum, repraesentatumque spectatur, Neapoli, Typis Secundini Roncagliolo, 1638, 4°, pp. 63.

1638 “Elogium targumicum”; “Dodechastium Samaritanum”; “Encomium Georgianum”; “Tristiphum Cophtum”, in Monumentum Romanum Nicolao Claudio Peirescio Senatori Aquensi doctrinae virtutisque causa factum, Romae, 1638, 4°, pp. 88, 90, 93, 96.

1641 Magnes, sive de Arte Magnetica libri tres, Romae, Ex Typographia Ludouici Grignani, 1641, 4°, pp. 916 (altre ed.: Coloniae Agrippinae, Apud Iodocvm Kalcoven, 1643, 4°, pp. 797; Romae, Typis Vitalis Mascardi, 1654, fol., pp. 618).

1643 Lingua aegyptiaca restituta opus tripartitum. Quo linguae Coptae sive idiomatis illius primaeui Aegyptiorum Pharaonici, vetustate temporum paene collapsi, ex abstrusis Arabum monumentis plena instauratio continetur. Cui adnectitur svpplementvm Earum rerum quae in Prodromo Copto, et Opere hoc Tripartito, vel omissa, vel obscurius tradita sunt, nova, et peregrina eruditione contextum, ad instauratae Linguae usum, speciminis loco declarandum, Romae, Apud Lodovicum Grignanum, 1643, 4°, pp. 622.

1646 Ars magna lucis et umbrae in mundo, atque adeo universa natura, vires, effectusque uti nova, ita varia novorum reconditiorumque speciminum exhibitione, ad varios mortalium usus, panduntur, Romae, ex typographia Ludovici Grignani, 1646, fol., pp. 935 (altra ed.: Amstelodami, Apud Joannem Janssonium a Waesbergae, et Haeredes Elizaei Weyerstraet, 1671, gr. fol., pp. 810).

1647 Ritvale ecclesiae Aegyptiacae sive cophtitarvm, qvod, Iussu Cardinalium S. Congregationis de propaganda fide, ex lingua Copta et Arabica in Latinam trastulit Athanasius Kircherus, e Societate Iesu minimus Presbyter, s.l., 1647.

1650 Musurgia Universalis, sive Ars Magna consoni et dissoni in X libros digesta. Qua Vniversa Sonorum doctrina, et Phylosophia, Musicaeque tam theoricae, quam practicae scientia, summa varietate traditur; admirandae Consoni, et Dissoni in mundo, adeoque Universa Natura vires effectusque, vti noua, ita peregrina variorum speciminum exhibitione ad singulares usus, tum in omnipoene facultate, tum potissimum in Philologia, Mathematica, Physica, Mechanica, Medecina, Politica, Metaphysica, Theologia aperiuntur et demonstrantur, Romae, Ex Typographia Haeredum Francisci Corbelleti, Anno Iubilaei, 1650, fol., pp. XXV-690; Tomus II. Qui continet In Lib. VIII Musicam Mirificam. in Lib. IX Magiam Consoni et Dissoni. in Lib. X Harmoniam Mundi, Romae, Typis Ludovici Grignani, Anno Iubilaei 1650, pp. 462 (rist. anastatica, Hildesheim, Georg Olms Verlag, 1970, con pref. e ind. anal. di Ulf Scharlau, pp. xxxii+XXV+690+462). Trad. ted. parz. di Andreas Hirsch: Kircherus Jesuita Germanus Germaniae redonatus: Sive Artis Magnae de Consono et Dissono Ars Minor; Das ist Philosophischer Extract und Auszug aus deß Welt-berühmten Teutschen Jesuitens Athanasii Kircheri von Fulda Musurgia Universali, Schwäbisch-Hall, 1662, 8°, pp.375; altra trad. ted. parz. di Agathus Carion (pseud. di Christoph Fischer): Athanasii Kircheri e Soc. Jesu Neue Hall-und Thon-Kunst, oder Mechanische Gehaim-Verbindung der Kunst und Natur, durch Stimme und Hall-Wissenschaft gestifflet, Nördlingen, 1684, pp. 162.

1650 Obeliscus Pamphilius, hoc est, interpretatio Nova et hucusque intentata Obelisci Hieroglyphici Quem non ita pridem ex Veteri Hippodromo Antonini Caracallae Caesaris, in Agonale Forum transtulit, integritati restituit, et in Vrbis Aeternae ornamentum erexit Innocentius X Pont. Max. in quo post varia Aegyptiacae, Chaldaicae, Hebraicae, Graecanicae Antiquitatis, doctrinaeque qua Sacrae, qua Profanae monumenta, Veterum tandem Theologia, hieroglyphicis inuoluta symbolis, detecta e tenebris in lucem asseritur, Romae, Typis Ludovici Grignani, Anno Iubilaei 1650, fol., pp. 560.

1652 Oedipus Aegyptiacus. Hoc est Vniversalis Hieroglyphicae Veterum Doctrinae temporum iniuria abolitae instauratio, Tomus I, Romae, Ex Typographia Vitalis Mascardi, 1652, fol., pp. 424; Tomus II, Romae…(ut supra), 1653, fol., pp. 440; Tomus II pars altera, Romae…(ut supra), 1653, fol., pp. 546; Tomus III, Romae…(ut supra), 1654, fol., pp. 590.

1656 Itinerarium exstaticum qvo mvndi opificivm id est Coelestis expansi, siderumque tam errantium quam fixorum natura, vires, proprietates, singulorumque compositio et structura, ab infimo Telluris globo, vsque ad vltima Mundi confinia, per ficti raptus integumentum explorata, noua hypothesi exponitur ad veritatem Interlocutoribus Cosmiele et Theodidacto, Romae, Typis Vitalis Mascardi, 1656, 4°, pp. 464; (altre e., con il titolo Iter extaticum: Herbipoli, 1660, 4°, pp. 689; Herbipoli, 1671, 4°, pp. 689).

1657 Iter Extaticum II. Qui et Mundi Subterranei Prodromus dicitur. Qvo Geocosmi opificium sive terrestris Globi Structura, vna cum abditis in ea constitutis arcanioris Naturae Reconditorijs, per ficti raptus integumentum exponitur ad veritatem. In III Dialogos distinctum, Romae, Typis Mascardi, 1657, 4°, pp. 237.

1658 Scrutinium Physico-Medicum Contagiosae Luis, Quae Pestis dicitur. Qvo Origo, causae, signa, prognostica Pestis, nec non insolentes malignantis Naturae effectus, qui statis temporibus, caelestium influxuum virtute et efficacia, tum in Elementis; tumin epidemijs hominum animantiumque morbis elucescunt, una cum appropriatis remediorum Antidotis noua doctrina in lucem eruuntur, Romae, Typis Mascardi, 1658, 4°, pp. 252 (altre ed: Lipsiae, Typis Bauerianis, 1659, 12°, pp. 427; Lipsiae, Typis Johannis Baueri, 1671; Graecii, Typis Haeredum Widmanstadii, 1740, 8o, pp. 240). Tr. ted. Augsburg, 1680, 12°; tr. ol. di Zacharias van de Graaf, Rotterdam, Abraham van Waesberge, 1669.

1660 Pantometrum Kircherianum, Hoc est, Instrumentum Geometricum novum, a celeberrimo viro P. Athanasio Kirchero antehac inventum, nunc decem Libris, universam paene Practicam Geometriam complectentibus explicatum, perspicuisque demonstrationibus illustratum a R.P. Gaspare Schotto Regiscuriano e Societate Jesu, olim in Panormitano Siciliae, nunc in Herbipolitano Franconiae ejusdem Societatis Jesu Gymnasio Matheseos Professore, Herbipoli, Excudebat Jobus Hertz, 1660, 4°, pp. 408 (altra ed.: Herbipoli, Jobus Hertz, 1669).

1661 Diatribe de prodigiosis Crucibus, quae tam supra vestes hominum, quam res alias non pridem post ultimum incendium Vesuuij Montis Neapoli comparuerunt, Romae, Typis Vitalis Mascardi, 1661, 8°, pp. 103 (altra ed.: Romae, Blasius Deversus, 1666 [?], 4°).

1662 “Sententia de unguento Armario”, in Rattray, Theatrum Sympatheticum, Norimbergae, 1662, pp. 566.

1663 Polygraphia nova et universalis, ex combinatoria arte detecta, Romae, ex Typographia Varesij, 1663, fol., pp. 148 (altra ed.: Amstelodami, 1680).

1664 Mundus subterraneus, In XII Libros digestus; quo Divino Subterrestris Mundi Opificium, mira Ergasteriorum Naturae in eo distributio, verbo pantamorphon Protei Regnum, Universae denique Naturae Majestas et divitiae sumina rerum varietate exponuntur Abditorum effectuum causae acri indagine inquisitae demonstrantur; cognitae per Artis et Naturae conjugium ad humanae vitae necessarium usum vario experimentorum apparatu, necnon novo modo, et ratione applicantur, Amstelodami, Apud Joannem Janssonium et Elizeum Weyerstraten, 1665, fol., 2 vol., pp. 346 e 487 (altra ed.: Amstelodami, Apud Joannem Janssonium à Waesberge et Filios, 1678, fol., 2 vol., pp. 366 e 507).

1665 Historia Evstachio-Mariana Qua Admiranda D. Eustachij Sociorumque Vita ex varijs Authoribus collecta; Locus in quo eidem in Monte Vulturello Christus inter cornua Cerui apparuit, nouiter detectus; Ecclesia quoque B. M. Virginis, quam eodem in loco a Constantino Magno conditam, S. Sylvester Papa solemni ritu consecrasse traditur, summo studio inquisita, necnon varijs Antiquitatum Monumentis illustrata, e densis, quibus hucusque delituerunt, tenebris, in publicae lucis bonum educuntur, Romae, Ex Typographia Varesii, 1665, 4°, pp. 184.

1665 Arithmologia sive De abditis Numerorum mysteriis Qua Origo, Antiquitas, et fabrica Numerorum exponitur; abditae eorundem proprietates demonstrantur; Fontes superstitionum in Amuletorum fabrica aperiuntur; Denique post Cabalistarum, Arabum, Gnosticorum, aliorumque magicas impietates detectas, vera et licita numerorum mystica significatio ostenditur, Romae, Ex Typographia Varesij, 1665, 4°, pp. 301.

1666 Obelisci Aegyptiaci nuper inter Isaei Romani rudera effossi interpretatio hieroglyphica Athanasii Kircheri e Soc. Iesv, Romae, Ex Typographia Varesij, 1666, fol., pp. 146.

1667 China Monumentis, qua Sacris qua profanis, nec non naturae et artis spectaculis, aliarumque rerum memorabilium argumentis illustrata, Romae, Typis Varesij, s.d., fol. (altre ed.: Amstelodami, apud Joannem Janssonium a Waesberge et Elizeum Weyerstraet, 1667, fol., pp. 237; Antwerpiae, apud Jacobum a Meurs, 1667, fol. picc., pp. XIV-246 -si tratta però di una contraffazione dell’edizione di Amsterdam-; tr. fr. di F.S. Dalquié, Amsterdam, Ches Jean Janssons à Waesbergae et les Héritiers d’Elizée Weyerstraet, 1670, fol., pp. 367; tr. ol. di J.H. Glazemaker, Amsterdam, by Johannes Janssonius van Waesberge en de Wed. Wijlen Elizeus Weyerstraet, 1668, fol., pp. 286; estr. e tr. ingl. di John Ogilby, London, 1669).

1667 Magneticvm Natvrae regnvm, sive disceptatio Physiologica De triplici in Natura rerum Magnete, iuxta triplicem eiusdem Naturae gradum digesto Inanimato Animato Sensitivo Qua Occultae prodigiosarum quarundam motionem vires et proprietates, quae intriplici Naturae Oeconomia nonnullis in corporibus nouiter detectis obseruantur, in apertam lucem eruuntur, et luculentis argumentis, experientia duce, demonstratur, Romae, Typis Ignatii de Lazaris, 1667, 4°, pp. 136 (altra ed.: Amstelodami, ex Officina Johannis Janssoni a Waesberge et Viduae Elizei Weyerstraet, s.d., 12°, pp. 201).

1668 Organum Mathematicum Libris IX. explicatum a P. Gaspare Schotto, Soc. Jesu. Quo per paucas ac facillime parabiles Tabellas, intra cistulam ad modum Organi pneumatici constructam reconditas, pleraeque Mathematicae Disciplinae, modo novo ac facili traduntur, Herbipoli, Excudebat Jobus Hertz, 1668, 4°, pp. 858 (altra ed.: Herbipoli, sumptibus Joh. Andr. Enteri et Wolfangi, 1688).

1669 Ars Magna Sciendi, In XII Libros Digesta, qua nova et universali Methodo Per Artificiosum Combinationum contextum de omni re proposita plurimis et prope infinitis rationibus disputari, omniumque summaria quaedam cognitio comparari potest, Amstelodami, Apud Joannem Janssonium a Waesberge, et Viduam Elizei Weyerstraet, 1669, fol., pp. 482 (altra ed.: Amstelodami…(ut supra), 1671).

1669 Latium, id est Nova et parallela Latii tum veteris, tum novi descriptio, qua quaecumque vel natura, vel veterum Romanorum ingenium admiranda effecit, geographico-historico-physico ratiocinio, iuxta rerum gestarum temporumque seriem exponitur et enucleatur, Romae, 1669, fol. (altra ed.: Amstelodami, Apud Joannem Janssonium a Waesberge et Haeredes Elizei Weyerstraet, 1671, fol., pp. 263).

1672 Pricipis Christiani Archetypon Politicum sive sapientia regnatrix; quam Regiis instructam documentis ex antiquo Numismate Honorati Joannii Caroli V Imper. et Philippi II Aulici Caroli Hispaniarum Principi Magistri, nec non Oxoniensi Ecclesiae Antistitis. Symbolicis obvelatam integumentis, Reip. Litter. evolutam exponit Athanasius Kircherus e Soc. Jesu, Amstelodami, Apud Joannem Janssonium a Waesberge, 1672, 4°, pp. 235 (porta anche il titolo: Splendor Domus Joanniae Descripta ab Athanasio Kirchero Soc. Jesu).

1673 Phonurgia nova sive Conjugium Mechanico-physicum Artis et Naturae Paranympha Phonosophia Concinnatum; qua universa sonorum natura, proprietas, vires, effectuumq prodigiosorum Causae, nova et multiplici experimentorum exhibitione enucleantur; Instrumentorum Acusticorum, Machinarumq ad Naturae prototypon adaptandarum, tum ad sonos ad remotissima spatia propagandos, tum in abditis domorum recessibus per occultioris ingenii machinamenta clam palamve sermocinandi modus et ratio traditur, tum denique in Bellorum tumultibus singularis hujusmodi Organorum Usus, et praxis per novam Phonologiam Describitur, Campidonae, Per Rudolphum Dreherr, 1673, fol., pp. 229 (tr. ted. di Agatho Curione, Nordlingen, 1684, fol).

1675 Arca Noë in tres libros digesta, Quorum I. de rebus, quae ante Diluvium, II. De iis, quae ipso Diluvio ejusque duratione, III. De iis, quae post Diluvium a Noëmo gesta sunt. Quae omnia Nova Methodo, nec non Summa Argumentorum varietate, explicantur, et demonstrantur, Amstelodami, Apud Joannem Janssonium a Waesberge, 1675, fol., pp. 240.

1676 Sphynx mystagoga, sive Diatribe Hieroglyphica, qua Mumiae ex Memphiticis Pyramidum adytis erutae, et non ita pridem in Galliam transmissae juxta veterum Hieromystarum mentem intentionemque, plena fide et exacta exhibetur interpretatio, Romae, ex Typographia Vitalis, 1676, fol. (altra ed.: Amstelodami, Ex officina Janssonio-Waesbergiana, 1676, fol., pp. 72).

1679 Turris Babel, sive Archontologia qua Primo Priscorum post diluvium hominum vita. mores rerumque gestarum magnitudo, Secundo Turris fabrica civitatumque exstructio, confusio linguarum, et inde gentium transmigrationis, cum principalium inde enatorum idiomatum historia, multiplici eruditione describuntur et explicantur, Amstelodami, Ex Officina Janssonio-Waesbergiana, 1679, fol., pp. 219.

1679 Tariffa Kircheriana sive Mensa Pythagorica expansa; Ad Matheseos quaesita accommodata per quinque columnas, quarum numeri in fronte sunt multiplicantes, et in prima columna dicuntur multiplicandi. R.Q.C. ubicumque occurrunt significant Radices, Quadrata, et Cubes in trauersa numerorum Serie, Romae, Typis et Sumptibus Nicolai Angeli Tinassij, 1679, 8o, pp. 400.

1680 “Vita a semetipso conscripta, cum additamentis ex ejus Mundo subterraneo”, in Hieronimus Langenmantel, Fasciculus epistolarum Adm. R.P. Athanasii Kircheri Soc. Jesu, viri in Mathematicis et variorum Idiomatum Scientiis Celebratissimi, Complectentium Materias Philosophico-Mathematico-Medicas: Exaratae sunt ad nobiles, ervditos atq. Excellentissimos viros D.D. Lucas Schrökios, Seniorem et Juniorem, D. Hieronymum Velschium, Trigam Illustrem Medicorum, D. Ankelium, Theophilum Spizelium, et ad Autorem ipsum. Nunc primo in publicam lucem prodiere accurante A.R.P. Hieronimo Ambrosio Langenmantelio, Augustae Vindelicorum, Typis Utzschneiderianis, 1684, 8°, pp. 100 (tr. ted. della “Vita a semetipso conscripta” di Nikolaus SENG, Die Selbstbiographie des P. Athanasius Kircher, Fulda, 1901).

12.4 Fonti antiche utilizzate

AGRIPPA, Heinrich Cornelius, De vanitate scientiarum, 1526.

AGRIPPA, Heinrich Cornelius, De occulta philosophia, 1553.

BANDINI, Angelo Maria, Commentariorum de vita et scriptis Joannis Baptistae Donii libri quinque, Florentiae, 1755.

BEDA, Venerabilis, “De arte metrica”, in Patrologiae Cursus Completus, Series Latina, accurante J.P. Migne, Paris, Garnier, 1844-1866, 222 voll., Tomus XC, Venerabilis Bedae Opera Omnia, I, 165-190.

BEHM, Georgius, Propositiones Mathematico-Musurgicae quae facilius fiunt per Musurgiam Symphoniurgicam Kircheri, Pragae, 1650.

BOETHIUS, Anicius Manlius Torquatus Severinus, De institutione musica, Lipsiae, Teubner, 1867 (insieme al De istitutione arithmeticae), 492 p.

BURCKHARD, Jacob, Historiae Bibliothecae Augustae, quae Wolfenbutteli est, Lipsiae, Typ. Breitkopfiani, 1746.

CARAMUEL de LOBKOWITZ, Johann, Cursus Mathematicus, 1670.

CARAMUEL de LOBKOWITZ, Johann, Primus Calamus, 1663 [rif. mancante];.

CARAMUEL de LOBKOWITZ, Johann, Trismegistus Theologicus latine Ter-maximus, Viglevani, 1679.

CERRETO, Scipione, Della prattica musica vocale, et strumentale, Napoli, appresso Gio. Giacomo Carlino, 1601 (ristampa fotomeccanica Bologna, Forni, s.d.).

DE FLUCTIBUS, Robertus (Robert Fludd), Utriusque Cosmi Maioris scilicet et Minoris Metaphysica, Physica atque Technica Historia, Tomus primus: De macrocosmi historia, Oppenheim, Jean Théodore de Bry, 1617, 1618; Tomus secundus: De microcosmi historia, Oppenheim, Jean Théodore de Bry, 1619.

GIORGI, Francesco, De harmonia mundi, 1525.

KNITTEL, Caspar, Via regia, ad omnes scientias et artes. Hoc est: Ars Universalis scientiarum omnium artiumque arcana facilius penetrandi, Praga, 1682 (2° 1687, 3°1691).

KESTLER, Johann, Physiologia Kircheriana Experimentalis, Romae, 1675; altra ed.: Amstelodami, 1680.

KOCH, Heinrich Christoph, The Mechanical Rules of Melody, 1782 (engl. transl. by Nancy K. Baker, [rif. mancante];).

KUHLMANN, Quirinus, Q. Kuhlmanni kircheriana de Arte magna sciendi, seu combinatoria, Lungduni Batavorum, 1674.

IZQUIERDO, Sebastian, Pharus Scientiarum, 1659.

LEIBNIZ, Georg Wilhelm, Dissertatio de arte combinatoria, Praga 1666 (2° e. Francofurti, Apud Henr. Cristoph. Crökenum, 1690, 78 p.).

MERSENNE, Marin, Questions inouyes ou récréation des scavans qui contiennent beaucoup de choses concernantes la théologie, la philosophie, et les mathematiques, Paris, 1634.

MERSENNE, Marin, Harmonie Universelle, contenant la theorie et la pratique de la musiqve, Paris, Chez Sebastien Cramoisy, 1636 (Edition facsimilé, Paris, Editions du Centre National de le Recherche Scientifique, 1963).

PICERLI, Silverio, Specchio secondo di musica, nel quale si vede chiaro il vero e facil modo di comporre di canto figurato e fermo, Napoli, 1631.

SCHOTT, Caspar, Magia universalis Naturae et Artis, sive Recondita Naturalium et Artificialium rerum scientia, cuius Ope per variam Applicationem activorum cum passivis, admirandorum effectuum Spectacula, abditarumque inventionum Miracula ad varios humanae vitae usus eruuntur. Opvs qvadripartitum. Pars I continet Optica. II Acoustica, III Mathematica. IV Physica, Tomus I, Herbipoli, excudebat Henricus Pigrin, 1657, 4°, pp. 538 (altra e. Bambergae, Sumpt. Joh Martini Schönvetteri, 1677, 4°, pp. 538); Pars II, Herbipoli, excudebat Jobus Hertz, 1657, pp. 432 (altra e. Bambergae, sumptibus Joannis Arnoldi Cholini, 1674, 4°, pp. 432); Pars III, Herbipoli, excudebat Jobus Hertz, 1658, 4°, pp. 815 (altre ed.: Bambergae, sumptibus Joannis Arnoldi Cholini, 1672, 4°, pp. 732; Bambergae, sumptibus Joh. Martini Schönwetteri, 1677, 4°, pp. 732); Pars IV, Herbipoli, sumptibus Haeredum Joannis Godefridi Schönwetteri, 1659, 4°, pp. 670 (altre ed.: Bambergae, sumptibus Joannis Arnoldi Cholini, 1674, 4°; Bambergae, sumptibus Joh. Martini Schönwetteri, 1677, 4°).

SCHOTT, Caspar, Cursus Mathematicus, Sive Absoluta omnium Mathematicarum Disciplinarum Encyclopaedia, In Libros XXVIII digesta, eoque ordine disposita, ut quivis, vel mediocri praeditus ingenio, totam Mathesin a primis fundamentis proprio Marte addiscere possit, Herbipoli, excudebat Jobus Hertz, 1659, fol., pp. 660 (altre ed.: Francofurti ad Moenum, sumptibus Joanni Arnoldi Cholini, 1674, fol.; Bambergae, Sumptibus Joh Martini Schönwetteri, 1677, fol.).

SCHOTT, Caspar, Arithmetica Practica generalis ac specialis, E cursu Mathematico ejusdem Auctoris extracta, atq. correcta, Herbipoli, Excudebat Jobus Hertz 1663, 8°, pp. 210 (altre ed.: Herbipoli, 1669, 8°; Tyrnaviae, Typis Academicis Societatis Jesu, 1721, 12°, pp. 74; Tyrnaviae, id., 1749, 12°; Claudiopoli, id., 1765, 12°; Tyrnaviae, 1769, 12°, pp. 68; Cassoviae, id., 1772, 12°, pp. 68; Agriae, Typis scholae episcopalis, 1776, 12°, pp. 72; Tyrnaviae, Typis regiae universitatis Budensis, 1777, 12°, pp. 117).

SCHOTT, Caspar, Technica curiosa sive Mirabilia artis, libris XII comprehensa; quibus varia experimenta, variaque Technasmata Pneumatica, Hydraulica, Hydrotecnica, Mechanica, Graphica, Cyclometrica, Chronometrica, Automatica, Cabalistica, aliaque artis Arcana ac miracula, rara, curiosa, ingeniosa, magnamque partem nova et antehac inaudita, eruditi orbis utilitati, delectationi disceptationique proponuntur, s.l. excudebat Jobus Hertz, 1664, 4°, pp. 1044 (altra ed.: s.l., excudebat Jobus Hertz, 1687, 4°, pp. 1044).

SCHOTT, Caspar, Schola steganographica, in classes octo distributa, Quibus, praeter alia multa, ac jucundissima, explicantur Artificia nova, Queis quilibet, scribendo Epistolam qualibet de re, et quocumque idiomate, potest alteri absenti, eorundem artificiorum conscio,arcanum animi sui conceptum, sine ulla secreti latentis suspicione manifestare; et scriptam ab aliis eadem arte, quacumque lingua, intelligere, et interpretari, s.l., Excudebat Jobus Hertz, 1665, 4°, pp. 346 (altra ed: Norimbergae, 1680, 4°, pp. 346).

SCHOTT, Caspar, Joco-seriorum naturae et artis, sive magiae naturalis centuriae tres, s.l., s.d. (Herbipoli, 1666 ?), 4°, pp. 363.

TESAURO, Emanuele, Cannocchiale aristotelico, Venezia, Baglioni, 1655 (quinta edizione definitiva: Torino, Zavatta, 1670).

TEVO, Zaccaria, Il musico testore, Venezia, appresso Antonio Bortoli, 1706 (ristampa anastatica, Bologna, Forni, s.d.).

UGOLINUS, Blasius, Thesaurus antiquitatum sacrarum complectens selectissima clarissimorum virorum opuscula, in quibus veterum Hebraeorum Mores, Leges, Instituta, Ritus Sacri, et Civiles Illustrantur, Venetiae, 1744-1769, 34 volumi.

ZARLINO, Gioseffo, De tutte l’opere del R.M. Gioseffo Zarlino da Chioggia Maestro di cappella della Serenissima Signoria di Venezia, già separatamente poste in luce hora di nuovo corrette, accresciute et migliorate insieme ristampate. Il primo volume contenente l’Istitutioni harmoniche. Il secondo volume contenente le Dimostrazioni harmoniche divise in cinque ragionamenti, Venetia, 1589, 2 vol.

12.5 Testi moderni utilizzati

AA.VV., La scuola romana. G. Carissimi, A. Cesti, M. Marazzoli, Scritti di A. Bruers, N. Pirrotta, F. Schlitzer, P. Capponi pubblicati in occasione della “X Settimana Musicale Senese” 16-22 settembre 1953, Siena, Ticci, 1956, 106 p.

AA.VV., Manierismo, Barocco, Rococò: concetti e termini, Convegno internazionale, Roma 21-24 aprile 1960, Roma, Accademia nazionale dei Lincei, 1962.

AA.VV., “Atti del Congresso internazionale sul tema ‘Manierismo in arte e musica’. Roma 18-23 ottobre 1973”, Studi musicali, III (1974).

AA.VV., Enciclopedismo in Roma barocca. Athanasius Kircher e il Museo del Collegio Romano tra Wunderkammer e museo scientifico, a cura di Maristella Casciato, Maria Grazia Ianniello, Maria Vitale, Venezia, Marsilio, 1986, 375 p.

AA.VV., La musica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento, a cura di Paolo Gozza, Bologna, il Mulino, 1989, 273 p.

ALEXITCH, Antonietta, “Musica, teologia e scienza nella ‘Musurgia Universalis’ di A. Kircher”, Nuova Rivista Musicale Italiana, n. 2, 1984, pp. 182-191.

AMMANN, Peter J., “The Musical Theory and Philosophy of Robert Fludd”, Journal of the Warburg and Courtauld Institute, XXX (1967), pp. 198-227 (tr. it. passim: “La teoria e la filosofia musicale di Robert Fludd”, in AA.VV., La musica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento, a cura di Paolo Gozza, Bologna, il Mulino, 1989, pp. 97-109).

APEL, Willi, The Notation of Polyphonic Music. 900-1600, Cambridge, Massachusetts, The Medieval Academy of America, 1953 (tr. it. a cura di Piero Neonato, La notazione della musica polifonica. Dal X al XVII secolo, Firenze, Sansoni, 1984).

BACKER, Augustin et Alois de, Bibliothéque des Ecrivains de la Compagnie de Jèsus, ou notices bibliographiques, Liège, impr. de L. Grandmont-Dondes, 1853.

BARAGGIO, P., NAVA, N., Elementi di probabilità statistica, Milano, Hoepli, 1987.

BARTHES, Roland, L’ancienne rhétorique, trascrizione di seminario 1964/1965 all’Ecole Pratique des Hautes Etudes, Parigi (prima pubbl. in tr. it. di Paolo Fabbri, La retorica antica, Milano 1972; 2° e. “Nuovo Portico” 1985).

BASSO, Alberto, Frau Musika. La vita e le opere di J.S. Bach, Torino, E.D.T. Edizioni di Torino, 1979, vol. I, 782 p.

BAYER, Karl Das musikalische Anagramm. Elemente der Musik, Lübeck, Verlag Karl Bayer, 1976.

BEHLAU, A., “Athanasius Kircher, eine lebenskizze”, Programm des Königlichen Katholischen Gymnasiums zu Heiligenstadt, Heiligenstadt, 1874, pp. 1-18.

BERGER, Karol, Theories of Chromatic and Enharmonic Music in Late 16th Century Italy, Ann Arbor, Michigan, UMI Research Press, 1976.

BIANCONI, Lorenzo, “Il Seicento”, vol. IV della Storiadella Musica,a cura della Società Italiana di Musicologia, Torino, E.D.T. Edizioni diTorino, 1982, 339 p.

BIZZI, Giancarlo, “Musurgia Universalis: Tabula mirifica omnia contrapunctisticae artis arcana revelans”, in: AA.VV., Enciclopedismo in Roma barocca. Athanasius Kircher e il Museo del Collegio Romano tra Wunderkammer e museo scientifico,a cura di Maristella Casciato, Maria Grazia Ianniello, Maria Vitale, Venezia, Marsilio, 1986, pp. 101-110.

BRISCHAR, Karl, “Athanasius Kircher, ein Lebensbild”, Katholische Studien,vol. III, n. 5 (1877), pp. §§-§§.

BÜLOW, George J., “Music, Rhetoric, and the Concept of the Affections: a Selective Bibliography”, Notes,XXX, n. 2 (1973), pp. 250-259.

BÜLOW, George J., “Rhetoric and Music”, Grove’s Dictionary of Music and Musicians,§§, §§, §§, pp. 793-803.

BUKOFZER, Manfred F., “Allegory in Baroque Music”, Journal of the Warburg Institute,III (1940), pp. 1-21.

BUKOFZER, Manfred F., Musicin the Baroque Era. From Monteverdi to Bach,New York (N. Y.), W.W. Norton & Company, 1947, (e. it. a cura di Paolo Isotta, trad. di Oddo Piero Bertini, Lamusica barocca,Milano, Rusconi, 1982, pp. 714).

BURCKHARDT, Titus, Alchimie, sa signification et son image du monde,Milano, Archè, 1974, (e. it. a cura di Ferdinando Bruno_,Alchimia. Significato e visione del mondo_,Parma, Guanda, 1986, 188 p.).

BUTLER, Gregory G., “Fugue and Rhetoric”, Journalof Music Theory,Vol. XXI (Spring 1977), N. 1, pp. 49-109.

CAPPARONI, Pietro “Il calamaio di Athanasio Kircher”, Rivista Storica Scientifica, vol. 6 (1915), pp. 345-354.

CHADWICK, Henry, Boethius. The Consolations of Music, Logic, Thelogy and Philosophy, Oxford, Clarendon Press, 1981 (tr. it. di Francesca Lechi, Boezio. La consolazione della musica, della logica, della teologia e della filosofia, Bologna, il Mulino, 1986, pp. 99-146).

CHEVALIER, Ulysse, Repertorium Hymnologicum,Louvain, Polleunis & Centerick, 1897.

COHEN, H.F., Quantifying Music. The Science of Music at the First Stage of the Scientific Revolution. 1580-1650, Dordrecht/Boston/Lancaster, D. Reidel Publishing Company, 1984, 308 p.

COUMET, Ernest, “Des permutations au XVIe et au XVIIe siècles”, in Permutations. Actes du colloque sur les permutations,Paris, Université René-Descartes, 10-13 juillet 1972, Mathématiques et sciences de l’homme, XX, Paris-Brussels-Montreal, Gauthier-Villars, 1974.

COUMET, Ernest, “Mersenne: dénombrements, répertoires, numérotations de permutations”, Mathématiques et sciences humaines,X (1972) n. 38, pp. 5-37.

CULLEY, Thomas D., S.J., Jesuits and Music: I. A study of the Musicians connected with the German College in Rome during the 16th Century and of their Activities in Northern Europe, Roma-St. Louis (USA),Jesuit Historical Institute, 1970, 401 p.

DAMMANN, Rolf, Der Musikbegriff im deutschen Barock,Köln, Volk-Gerig, 1967, 523 p. (2° e., s.l., Laeber-Verlag, 1984, 522p.).

DONÀ, Mariangela, “Affetti musicali nel Seicento”, Studisecenteschi,VIII, 1967, pp. 75-94.

EBCIOGLU, Kemal, [rif. mancante], Computer Music Journal,vol. 12, No. 3, 1988, pp. 43-51.

EISENHOFER, L., LECHNER, J., Liturgikdes Römischen Ritus,Freiburg im Brisgau, Herder & Co., 1953 (tr. it. di Igino Ubaldo I.M.C.,Liturgia romana, Torino, Marietti, 1960.

FERGUSON, J., Bibliothecachemica,London, 1954, pp. 466-468.

FLETCHER, John, “Athanasius Kircher and the Distribution of his Books”, TheLibrary,5° ser., 23 (1969), pp. 108-117.

FRIEDLÄNDER, Paul, “Pindar oder Kircher”, Hermes,vol. 70 (1935), pp. 463-471.

FRIEDLÄNDER, Paul, “Athanasius Kircher und Leibniz. Ein Beitrag zur Geschichte derPolyhistorie im XVII Jahrhundert”, Rendiconti,Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia,serie III, volume XIII (a. a. 1937), pp. 229-247.

FUBINI, Enrico, L’estetica musicale dall’antichità al Settecento,Torino, Einaudi, 1964 (nuova e. accresciuta 1968, 2° e. 1976), 167 p.

FUBINI, Enrico, Musica e pubblico dal Rinascimento al Barocco,Torino, Einaudi, 1984, 162 p.

GILLESPIE, Charles Coulston (chief editor), Dictionary of Scientific Biography,New York, Charles Scribner’s Sons, American Council of Learned Societies,1973, pp. 374-378.

GODWIN, Joscelin, Athanasius Kircher. A Renaissance Man and the Quest for Lost Knowledge,London, Thames and Hudson, 1979, pp. 96 con 105 illustrazioni.

GRAESSE, Johann Georg Theodor, Orbis Latinus,Dresden, 1861 (4° e. Graesse, Benedict, Plechl, OrbisLatinus. Lexicon lateinischer geographischer Namen des Mittelaltes und derNeuzeit,Großausgabe bearbeitet und herausgegeben von Helmut Plechl, Braunschweig,Klinkhardt & Biermann, 1972, 3 voll. di 684, 652 e 700 p.).

HALL, Manly Palmer, The Secret Teachings of All Ages: An Encyclopedic Outline ofMasonic, Hermetic, Qabbalistic and Rosicrucian Philosophy, Los Angeles, 1928(ult. e. 1975) pp. 57-60.

HUTTON, James, “Some English Poems in Praise of Music”, in EnglishMiscellany,2, Roma, 1951.

JULIAN, John (editor), Dictionary of Hymnology,London, J. Murray, 1907 (2° ed. conforme alla 1° Grand Rapids,Michigan, Kregel Publications, 1985, 2 voll., 1768 p.).

KIRKENDALE, Ursula, “The Source of Bach’s Musical Offering: Quintilian’sInstitutio Oratoria”, Journalof the American Music Society,XXXIII (1980), pp. 88-141.

KNOBLOCH, Eberhard, Die mathematischen Studien von G.W. Leibniz zur Kombinatorik,Studia Leibnitiana Supplementa XI, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag, 1973, 277 p.

KNOBLOCH, Eberhard, Die mathematischen Studien von G.W. Leibniz zur Kombinatorik.Textband, Studia Leibnitiana Supplementa XVI, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag,1976, 339 p.

KNOBLOCH, Eberhard, “The mathematical studies of G.W. Leibniz on combinatorics”, §Hist.Math.,1974, I, pp. 409-430.

KNOBLOCH, Eberhard, “Musurgia Universalis: Unknown Combinatorial Studies in the Age ofBaroque Absolutism”, Historyof Science,XVII, 1979, pp. 258-275 (tr. it. passim “Musurgia Universalis: ignoti studicombinatori nell’epoca dell’Assolutismo barocco”, in AA.VV., Lamusica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento,a cura di Paolo Gozza, Bologna, il Mulino, 1989, pp. 111-125).

LENCHANTIN de GUBERNATIS, Mario, Manuale di prosodia e metrica latina,Milano/Messina, Principato, 1943 (1° e 1934), 116 p.

LEONI, Stefano, Le armonie del mondo. La trattatistica musicale nel Rinascimento:1470-1650, Genova, ECIG, 1988, 218 p.

MALIPIERO, Gian Francesco, L’armonioso labirinto. Da Zarlino a Padre Martini,Milano, Rosa e Ballo, 1946, 99 p.

McGUIRE, J.E., e RATTANSI, Piyo, “Newton and the ‘Pipes of Pan’”, Notes and Records of the Royal Society of London,XXI (1966), pp. 108-121 (tr. it. passim “Newton e la ‘Siringa diPan’”, in AA.VV., Lamusica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento,a cura di Paolo Gozza, Bologna, Il Mulino, 1989, pp. 79-87).

PACZKOWSKI, Szymon, [rif. mancante], Musica/Realtà,XI, n. 32 (agosto 1990), pp. 159-166.

PALISCA, Claude Vincent, Girolamo Mei (1519-1594). Letters on Ancient and Modern Music to Vincenzo Galilei and Giovanni Bardi, American Institute of Musicology, 1960,§§ p.

PALISCA, Claude Vincent, “Ut oratoria musica: The Rhetorical Basis of Musical Mannerism”, in Franklin W. Robinson & Stephen Nichols (editors), TheMeaning of Mannerism,Hanover, New England, University Press of New England, 1972, pp. 37-75.

PALISCA, Claude Vincent, Humanismin Italian Renaissance Musical Thought,New Haven and London, Yale University Press, 1985, 470 p.

PASTINE, Dino, La nascita dell’idolatria. L’Oriente religioso di AthanasiusKircher, Firenze, La Nuova Italia, 1978, 325 p.

PELLEGRINO, Michele, Innologia cristiana latina,Torino, Giappichelli, 1964, 207 p.

PINCHARD, Bruno, ##, in: AA.VV., Enciclopedismoin Roma barocca. Athanasius Kircher e il Museo del Collegio Romano traWunderkammer e museo scientifico,a cura di Maristella Casciato, Maria Grazia Ianniello, Maria Vitale, Venezia, Marsilio, 1986, pp. 87-100.

PRIEBERG, Fred K., Musica ex machina. Uber das Verhältnis von Musik und Technik,Berlin/Frankfurt/Wien, Verlag Ullstein, 1960 (tr. it. di Paola Tonini, Musicaex machina,Torino, Einaudi, 1963, 311 p.).

RAMOUS, Mario, La metrica,Milano, Garzanti, 1984, 269 p.

REILLY, P. Conor, S.J., “Father Athanasius Kircher, Master of a Hundred Arts”, Studies,vol. 44 (1955), pp. 457-468.

REILLY, P. Conor, S.J., Athanasius Kircher, Master of a Hundred Arts,Roma/Wiesbaden, Edizioni del Mondo, 1974.

RIGHETTI, Mario, Storia liturgica,Milano, Ancora, 1955.

RIGHINI, Pietro, Le scale musicali. Leggende, pregiudizi e realtà, Padova,Zanibon, 1971, 37 p.

RIGHINI, Pietro, Gli intervalli musicali e la musica dai sistemi antichi ai nostrigiorni, Padova, Zanibon, 1975, 59 p.

RIVOSECCHI, Valerio, Esotismo in Roma barocca. Studi sul Padre Kircher,Roma, Bulzoni, 1984, 165 p. con 172 ill.

ROME, A., “Pindare ou Kircher”, EtudesClassiques,IV, 1932, pp. 337-350.

ROME, A., “L’origine de la pretendue mélodie de Pindare”, EtudesClassiques,I, 1932, pp. 3-11.

ROSENKRANZ, G.J., [rif. mancante];, Zeitschrifts für Vaterländische Geschichteund Altertumskunde, Vereinfür Geschichte und Altertumskunde Westfalens,vol. 13, n. 9, (1852), pp. 11-58.

ROSSI, Paolo, Clavis Universalis. Arti della memoria e logica combinatoria da Lullo a Leibniz,Milano-Napoli, Ricciardi, 1960 (2° e. Bologna, il Mulino, 1983, pp.213-216 e pp. 259-264).

ROUGET, Gilbert, La musique et la trance,Paris, Gallimard, 1980 (e. it. riveduta e aumentata a cura di Giuseppe Mongelli, Musicae trance,Torino, Einaudi, 1986, p. 146 e pp. 222-224).

RUWET, Nicolas, Langage, musique, poésie,Paris, Seuil, 1972 (tr. it. di Mario Bortolotto, Luisa Geroldi, Elena De Angeli, Linguaggio,musica, poesia,Torino, Einaudi, 1983, 245 p.).

SCHARLAU, Ulf, “Zur Einführung in Athanasius Kirchers ‘Musurgia Universalis’”, introduzione alla rist. anastatica della MusurgiaUniversalis,Hildesheim, Georg Olms Verlag, 1969, XXX p.

SCHARLAU, Ulf, Athanasius Kircher (1601-1680) als Musikschriftsteller. Ein Beitrag zurMusikanschauung des Barock, Marburg, Görich & Weiershäuser, 1969,405 p. e 19 ill.

SCHERING, Arnold, “Geschichtliches zur ‘ars inveniendi’ in der Musik_”, Jahrbuch der Musikbibliothek Peters_,32 (1925), pp. 25-34.

SCHOLEM, Gershom, Zur Kabbala und ihrer Symbolik, Zürich, Rhein Verlag, 1960 (tr. it. di Anna Solmi, La kabbalah e il suosimbolismo, Torino, Einaudi, 1980, 266 p.).

SCHOLEM, Gershom, Kabbalah, Jerusalem, Keter, 1974 (tr. it. di Roberta Rambelli, La cabala, Roma,Mediterranee, 1982, 496 p.).

SEIDEL, Wilhelm, Rhythmus. Ein Begriffsbestimmung, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft,1976 (tr. it. di Carlo Annibaldi, Il ritmo, Bologna, il Mulino, 1987, 145 p.).

SOMMERVOGEL, Carlos, S.J., Bibliothèque de la Compagnie de Jésus,Bruxelles, Oscar Schepens, Paris, Alphonse Picard, 1890-1898, vol. IV (1898),coll. 1046-1077.

SPITZER, Leo, Classical and Christian Ideas of World Harmony,edited by Anne Grandville Hatcher, Baltimore, John Hopkins Press, 1963 (tr. it.di Valentina Poggi, L’armonia del mondo. Storia semantica di un’idea,Bologna, il Mulino, 1967).

STEFANI, Gino, “I libri”, (recensione di Ulf Scharlau, Athanasius Kircher (1601-1680) als Musikschriftsteller, Marburg, Görich & Weiershäuser, 1969) Nuova Rivista Musicale Italiana,n. 5, 1970, pp. 945-950.

STEFANI, Gino, Musica barocca. Poetica e ideologia,Milano, Bompiani, 1974, 262 p.

STEFANI, Gino, Musica barocca 2. Angeli e Sirene,Milano, Bompiani, 1987, 261 p.

TEGA, Walter (a cura di), L’unità del sapere e l’ideale enciclopedico nel pensiero moderno, Bologna, il Mulino, 1983, [rif. mancante]; p.

THORNDIKE, Lynn, History of Magic and Experimental Science,New York, Columbia University Press, 1958, vol. VII, cap. XX, “The UndergroundWorld of Kircher and Becher”, pp. 567-589; cap. XXI, “Artificial Magic and Technology”, pp. 590-621.

TUTENBERG, Fritz, “‘Musurgia Universalis’. Zum 350 Gebustag des Athanasius Kircher”, Zeitschriftsfür Musik, [rif. mancante], 1952, pp. 278-279.

WALKER, Daniel Pickering “Musical Humanism in the 16th and Early 17th Centuries”, The Music Rewiew, II, 1 (1941), pp. 1-13; II, 2 (1942), pp. 111-121; II, 3 (1942), pp. 220-227;II, 4 (1942), pp. 288-308, III, 1 (1942), pp. 55-71.

WALKER, Daniel Pickering, Spiritual and Demonic Magic from Ficino to Campanella,London, The Warburg Institute/University of London, 1958 (2° e.Nendeln/Liechtenstein, Kraus Reprint, 1969, 244 p.; tr. it passim" La teoria dello spirito musicale di Ficino", in AA.VV., La musica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento, a cura di Paolo Gozza, Bologna, il Mulino, 1984, pp. 89-95).

WALKER, Daniel Pickering, The Ancient Theology. Studies in Christian Platonism from the Fifteenth to the Eighteenth Century, London, Duckworth, 1972, [rif. mancante]; p.

WALKER, Daniel Pickering, “Leibniz and Language”, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, XXXV (1976), pp. 294-307.

WALKER, Daniel Pickering, Studies in Musical Science in the Late Renaissance, London, The Warburg Institute/University of London; Leiden, E.J. Brill, 1978,173 p. (tr. it. passim“L’armonia delle sfere”, “Vincenzo Galilei e Zarlino”, “La musica celestiale di Keplero”, in AA.VV., La musica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento, a cura di Paolo Gozza, Bologna, il Mulino, 1984, pp. 69-77; pp. 89-95; pp.179-185; pp. 207- 217).

WALKER, Daniel Pickering, “Kepler’s Celestial Music”, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, XXX (1967), pp. 228-250.

WESTFALL, Richard S., The Contruction of Modern Science. Mechanism and Mechanics, New York, John Wiley & Sons, 1971 (tr. it. di Davide Panzieri, La rivoluzione scientifica del XVII secolo, Bologna, il Mulino, 1984, 206 p.).

WHITROW, Magda, ISIS Cumulative Bibliography, London, Mansell (in conjunction with the History of Science Society), 1971.

WITTKOVER, Rudolf, and JAFFE, Irma (editors), Baroque Art: the Jesuit Contribution, New York, 1972.

YATES, Frances Amelia, The French Academies of the Sixteenth Century, London, The Warburg Institute/University of London, 1947 (tr. it. passim “Le Accademie francesi del XVI secolo”, in AA.VV., La musica nella Rivoluzione Scientifica del Seicento, a cura di Paolo Gozza, Bologna, il Mulino, 1984, pp. 139-149).

YATES, Frances Amelia, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, London, Routledge & Kegan Paul, 1964 (tr. it. di Renzo Pecchioli_, Giordano Bruno e la tradizione ermetica_, Bari, Laterza, 1969; 2° e. 1985, pp. 504).

YATES, Frances Amelia, The Art of Memory, London, Routledge & Kegan Paul, 1966 (tr. it. di Albano Biondi, L’arte della memoria, Torino, Einaudi, 1972, 374 p.).

YATES, Frances Amelia, The Rosicrucian Enlightenment, London, Routledge & Kegan Paul, 1972 (tr. it. di Metella Rovero, L’Illuminismo dei Rosa-Croce, Torino, Einaudi, 1976, pp.XXX-318).

YATES, Frances Amelia, The Occult Philosophy in the Elizabethan Age, London, Routledge & Kegan Paul, 1979, (tr. it. di Santina Mobiglia, Cabbalae occultismo nell’età elisabettiana, Torino, Einaudi, 1982, 240 p.).